Tabel van Mendelejev

De tabel van Mendelejev kent iedereen. Is het niet van de les chemie dan is het van de gelijknamige tv-quiz met Ben Crabbé. Maar wie was Dmitri Mendelejev? Marcel Grauls stelt hem graag aan je voor.

Dmitri Mendelejev was 35 en werkte aan een leerboek over scheikunde toen hij 150 jaar geleden de ordening van de chemische elementen wilde forceren. De zestig toen bekende elementen vormden een chaotisch allegaartje, daar moest systeem in zitten.

Een vriend die hem op de ochtend van 17 februari 1869 bezocht, stelde vast dat hij drie nachten niet had geslapen en totaal uitgeput was. Bij valavond leunde hij voorover, legde zijn hoofd op zijn armen midden in de verstrooide fiches op tafel. Mendelejev zei: ‘Ik zag in een droom een tabel waarin alle elementen op hun plaats vielen.’ Eerder al had hij gezien dat het atoomgewicht een rol kon spelen en dat de eigenschappen van de elementen zich periodiek herhaalden. Nieuw was dat hij, als er geen passende herhaling volgde, een leemte liet en voorspelde dat nog te ontdekken elementen daar zouden in passen. En die voorspelling kwam uit. Vandaag kent de tabel immers 118 elementen. Vandaar dat 2019 door de Verenigde Naties is uitgeroepen tot het jaar van de chemie. Mendelejevs tabel is daarvoor het symbool.

Mendelejev werd in 1834 geboren in het stadje Tobolsk in West-Siberië, een onherbergzame plek die ook toen al door de tsaar als verbanningsoord werd gebruikt. Het was een ‘decabrist’, een adellijke, militaire opstandeling, die met Mendelejevs zus was getrouwd die ontdekte hoe verstandig de jongen was. Dmitri Ivanovitsj was de jongste van veertien kinderen. Zijn moeder was weduwe en trok met haar jongste kind toen het vijftien was naar Moskou, 2400 kilometer verderop, om hem te laten studeren. Daar bleek dat voor mensen uit het dunbevolkte Siberië geen quota waren voorzien. Dus reisde ze 700 kilometer verder naar Sint-Petersburg waar een vriend van haar man een oplossing vond.

Moeder Mendelejev overleed enkele weken later. Biograaf Paul Strathern: “Haar laatste krachtige woorden aan haar favoriete zoon waren kenmerkend: ‘Onthoud je van illusies, hecht aan werk, niet aan woorden. Zoek geduldig naar de goddelijke en wetenschappelijke waarheid.’ Mendelejev nam deze woorden enkele jaren later op in een van zijn standaardwerken.

In 1859 kreeg hij een beurs om twee jaar in het buitenland te studeren. Hij kwam terecht aan de universiteit van Heidelberg waar twee professoren net twee nieuwe elementen hadden ontdekt en waar in 1860 het allereerste internationale chemiecongres plaatsvond. Daar kon hij met de wereldtop van de chemie kennismaken.

In 1876 werd de getrouwde Mendelejev waanzinnig verliefd op de mooie, zeventien jaar oude Anna Popova. Volgens de Russisch-orthodoxe kerk en de tsaar moest hij voor een echtscheiding echter zeven jaar wachten. Mendelejev dreigde zichzelf te verdrinken en vrienden zochten een priester die het probleem kon oplossen.

Tsaar Alexander in dat verband: “Het kan wel zijn dat Mendelejev twee vrouwen heeft, maar ik heb maar één Mendelejev.’ Dmitri en Anna werden een gelukkig paar en kregen vier kinderen die op hun beurt faam verwierven.

Mendelejev overleed in 1907, 73 jaar oud, in Sint-Petersburg, waar hij overal nog wordt geëerd. Zijn tabel heeft tot de dag van vandaag standgehouden. De nieuwste elementen 113 (nihonium), 115 (moscovium), 117 (tenness) en 118 (oganesson) zijn in november 2016 officieel in de tabel opgenomen.

Marcel Grauls